DE KERK VAN EENUM Eenums hoge berg [1], zo wordt in de volksmond de wierde genoemd waarop, slechts van elkaar gescheiden door een gracht, de middeleeuwse kerspelkerk en de veel jongere borg zijn gebouwd. Van deze twee is alleen de kerk nog over [2]. De borg is in 1800 afgebroken. In de jaren 1880-1885 is het terrein rondom de kerk afgegraven zodat zelfs de vroegere plaats van de borg niet meer te onderkennen valt [3].
Al zou men dat op het eerste gezicht vanwege de vele veranderingen niet zeggen, in Eenum staat één van de oudste bakstenen kerken van de provincie, uit het laatste kwart van de 12e eeuw. Ze zal er ongeveer hebben uitgezien als het kerkje in het naburige Oosterwijtwerd, dat de oude vorm beter heeft bewaard. Hier en daar zijn nog sporen van de oorspronkelijke toestand zichtbaar.
De kerk is uitgerust met een dakruiter op het westeinde van het dak (afb. 1). Eerst in 1701 wordt deze vervangen door een toren, gebouwd tegen de westelijke gevel van de kerk. Dit blijkt uit de inhoud van een potje dat bij restauratiewerkzaamheden in 1930 uit de torenmuur te voorschijn komt [4]. Op de torenspits prijkt een windvaan met het jaartal 1710, de naamletters van Reindt Alberda en de emblemen uit diens wapen: drie leliën en een ster [5].
Schuin boven de 15e eeuwse ingang van de zuidmuur ziet men de beëindiging van het spaarveld, dat zonder onderbreking over de hele muur heeft gelopen. Voorzover zichtbaar heeft het een rechte afsluiting gehad. Voor de rest loopt er nu een rollaag. Hier en daar wijzen naden op plaatsen waar vroeger vensters gezeten hebben. De huidige ramen zijn waarschijnlijk in de 16e eeuw ingebroken. De bakstenen montants, waarvan resten zijn aangetroffen, zijn door houten sponningen vervangen. Dat is waarschijnlijk in de 18e eeuw gebeurd, als er veel reparaties aan de kerk zijn verricht. Ongeveer in het midden van de gevel wijst een boog op een vroegere Romaanse ingang.
Afb. Huis te Eenum.
De borg zoals die naast de kerk zal hebben gestaan op de wierde. Afgebroken in 1800, waarna later een groot deel van de wierde is afgegraven.
De oostgevel is in 1845 gebouwd na de afbraak van de absis. Het dak heet een wolfseind gekregen, maar bij de restauratie, in 1978, is een rechte top aangebracht. In de noordgevel is een oud venstertje duidelijk zichtbaar, van een ander ziet men de naden. Het metselwerk van het spaarveld is nog betrekkelijk gaaf, de wand daaronder is echter nogal opgelapt.
De dichtgemetselde ingang is waarschijnlijk 15e eeuws. Misschien zijn in die tijd ook de huidige vensters aangebracht. De westgevel is sterk vernieuwd. Aan de noordkant ziet men bovenin de resten van een spaarveld. Het jaartal in de windvaan vertelt ons dat de toren van 1710 is. Het is een vrijwel onversierd bouwwerk. In de noordmuur zit de ingang binnen een spitsboog, van het jaartal op de sterk verweerde steen erboven is alleen '17' nog te onderscheiden. De luidklok is van 1410.
De opstelling van het meubilair is bij de restauratie nauwelijks veranderd. Wel zijn de kleuren aangepast: preekstoel en orgel verliezen hun verflaag, terwijl de banken een nieuwe roodbruine kleur hebben gekregen. Na de sloop van de absis is de kansel uit 1654 tegen de nieuwe oostwand geplaatst. De panelen hebben sierlijke klauwstukken. Het achterschot is van later tijd, mogelijk uit 1845, als een nieuwe trap wordt gemaakt. De balusters vinden we ook in de even oude halfronde doopafscheiding. De kerkenraadbanken bevatten elementen uit de eerste helft van de 17e eeuw. De noordelijke bank, waarin een offerblok is geplaatst, heeft een mooi gesneden lijst met wapens.
Afb. De kerk van Eenum voor 1701. Gebrandschilderd glas, afkomstig uit de kerk; op 22 december 1915 in bruikleen gegeven aan het Groninger Museum. Afmetingen 15 1/2 x 18 cm.
De schotten met opzetstuk tegen de oostwand, die tot 1845 hebben gediend als koorafscheiding en de twee fraai gesneden palen met forse knoppen onder het orgel dateren uit dezelfde periode. De overige banken dateren deels uit het derde kwart van de 17e eeuw, deels van 1845. Het halfrond gesloten koor is in 1845 afgebroken. Een rechte sluitmuur is er voor in de plaats gekomen[6]. Het in een baksteen van deze muur gegrifte jaartal memoreert de verbouw. De grafzerken voor de borgbewoners de gebroeders Willem Ubbena (†1639) en Reint Ubbena (†1639) komen er door buiten de kerk te liggen en zakten in de grond [7]. In 1967 zijn ze weer blootgelegd door de heer H. J. Jansonius te Overschild. Het is niet uitgesloten dat zich op het koor ook een grafkelder heeft bevonden; bij het bodemonderzoek in 1976 is daarvoor geen aanwijzing meer gevonden [8].
Onder de pleisterlagen zijn schilderingen uit het laatste kwart van de 16e eeuw tevoorschijn gekomen. Boven langs de muren loopt een rode bies. Langs de westhoeken is een band van rood en grijs getrokken. Rond de zuidvensters zijn natuursteenblokken geschilderd. Verder vindt men op deze wand een geschilderde zuil, een tekst in cartouche, een geschilderd rond venster en uit een vroegere periode een wijdingskruis. Op de noordwand is het restant van een aedicula gevonden, evenals de cartouche in de stijl van Vredeman de Vries. De zerk van Reint Alberda, gestorven in 1724, is achter de kansel vandaan gekomen. De wapens hebben zich onder de pleisterlaag bevonden, de steunbalk van de preekstoel is er doorheen gebroken geweest. De koperen kroon is van omstreeks 1700.
In 1704 bouwt A. Schnitger het orgel. P.van Oeckelen breidt het in de vorige eeuw uit, waartoe de kas wordt verbreed. Het rankwerk opzij en de versieringen bovenop zijn nu niet zichtbaar, maar hopelijk komen ze bij een restauratie van het orgel terug.
Inmiddels is de kerk van Eenum in 1976-1977 gerestaureerd [12]. Overeenkomstig de verwachting van sommigen, maar tot verrassing van velen, komt de volledige steen weer te voorschijn, zij het fors beschadigd. Voor de draagbalk van de preekstoel is een rechthoekig gat in de steen gehakt en enkele wapens zijn ietwat afgekapt om de muur zo vlak mogelijk te maken. Maar de oude kleuren zijn, hoe verflauwd ook, nog vrijwel alle aanwezig.
Bij de restauratie wordt de steen uit zijn ongelukkige positie in de oostwand verwijderd en nu in de noordwand van de kerk aangebracht. Principieel wordt afgezien van elke retouche of aanvulling; slechts is het gat in het hoofdwapen gedicht, waarna in de specie is gegrift: verplaatst a.d. 1977 (afb. 3).
De steen van het koor werd aldus overgebracht naar de kerk, ingepast in de nieuwe sluitmuur en samen met deze bepleisterd. In de pleisterlaag werd een uitsparing gelaten, waardoor de tekst leesbaar bleef. De tekst bevond zich achter de preekstoel uit 1654, die bij deze gelegenheid van zijn oorspronkelijke plaats aan de zuidwand naar de nieuwe oostmuur was overgebracht [9].
Met de jaren gaat de kennis van deze steen verloren [10]. Slechts twee schetsjes in het Rijksarchief in Groningen vertellen dat er buiten de tekst een wapen en twee groepen van acht kwartieren op zijn uitgebeiteld, maar dus niet meer goed zichtbaar (afb. 2) [11].
Afb. 2
Tijdlijn Vanaf 1176 - Bouw eenvoudige romaanse zaalkerk met een inspringend halfrond absis. De kerk wordt gedekt door een kap. Vanaf 1401 - In twee gepleisterde spitsboognissen aan de noord en zuidkant van de kerk, komt een ingang. 1501 - De kerk wordt voorzien van grote spitsboogvensters. Tot 1600 - Er worden muurschilderingen in de kerk aangebracht. 1645 - De kerk krijgt een preekstoel versiert met klauwstukken en slangachtige monsters. 1704 - In 1704 wordt het orgel in deze kerk geplaatst door Arp Schnitger. 1710 - De dakruiter wordt vervangen door een toren met een ingesnoerde spits. Deze wordt bekroond met een windvaan met de initialen van de borgheer Reindt Alberda, zijn wapen en het jaartal 1710. 1724 - De voorname borgheer Reint Alberda overlijdt en krijgt een grote gedenksteen in de noordwand van de kerk. 1823 - Een luidklok uit 1410, afkomstig van de afgebroken toren van de kerk uit Oosternieland, wordt in de toren geplaatst. 1845 - Het halfronde koorabsis wordt afgebroken en het dak krijgt een wolfseind. De preekstoel wordt tegen de nieuwe oostwand geplaatst. 1973 - Overdracht naar de Stichting Oude Groninger Kerken. 1977 - Algehele restauratie, het wolfseind wordt vervangen door een rechte top.
EEN GEDENKTEKEN VOOR REINDT ALBERDA [43] Is de steen vanwege zijn verschijningsvorm en zijn recente lotgevallen al belangwekkend genoeg, werkelijk intrigerend wordt hij wanneer we hem wat nader beschouwen en in verband brengen met een aantal andere gegevens.
Klaarblijkelijk is de steen geen grafzerk. Niet slechts noemt een van de schetsjes hem een ‘Gedenkteeken’, ook de bijzonderheden van de steen zelf maken een plaatsing in de vloer van de kerk onwaarschijnlijk: Het formaat is meer breder dan hoog, iets wat bij grafzerken vrijwel niet voorkomt [13]. De wapens zijn gekleurd, hetgeen gebruik als zerk of als deksteen voor een grafkelder minder geschikt maakt. Langs de bovenrand is nog zichtbaar dat deze ooit door een nu afgekapte lijst is afgesloten. Zowel blijkens de oudste schets als op grond van de omraming van het oorspronkelijk met een kroon gedekte hoofdwapen is het zeker dat de steen in het midden hoger is geweest, of dat het gedenkteken uit meer stenen is samengesteld. Zouden de afmetingen van de geel-grijze zandsteen (hoog 1,51 m, breed 2,20 m) nog wel met een bestemming als grafzerk of deksteen te verenigen zijn, de meeste andere karakteristieken pleiten er tegen.
Afb. 3. Gedenksteen voor Reindt Alberda, nu in de noordwand van de kerk van Eenum. Klik op de afbeelding voor een vergroting (wordt in een nieuw scherm/tabblad geopend).
Welke informatie levert de steen ons verder? In het midden, boven de tekst, bevindt zich het hoofdwapen. Het is gedeeld:
I. Alberda (in blauw drie gouden leliën, vergezeld in het schildhart van een gouden ster;
II. Jarges (in rood een gouden hartschild, beladen met een zwarte letter H, het hartschild vergezeld van acht zilveren rozen, drie van boven, drie van onderen en een aan elke zijde.
In het schildhart is over de deellijn een helaas zwaar beschadigd wapentje aangebracht. Het enige dat nog is te onderkennen is een roos in de schildvoet. Van andere voorbeelden is dit wapen niet bekend, zodat reconstructie niet doenlijk is. Het wapentje geeft de bezitting Eenum aan, volgens een gewoonte die in het midden van de 17e eeuw ingang vond om de borg, waaraan diverse heren her verworven rechten ‘gehecht’ zijn geweest, met een wapen aan te duiden. Soortgelijke wapens zijn van een dertigtal borgen bekend en worden veelal, doch niet altijd, als hartschild op het onderverdeelde hoofdschild geplaatst. Als schildhouders fungeren twee leeuwen, hier ernstig beschadigd. Ook van de kroon is weinig meer over.
Aan beide zijden van het hoofdwapen bevinden zich twee rijen van vier wapens onder elkaar, die niet vergezeld gaan van namen. Deze kwartieren zijn:
Alberda
Ubbena
Jarges
Van Hulten
Schatter
Coenders
Entens
Barels
Broerseme
Alberda
Froma
Van de Lare
De Mepsche
Roltman
Ompteda
?
De tekst onder het hoofdwapen luidt als volgt:
REINDT ALBERDA COLLATOR ET TOPARCHA
IN EENUM IN ZANDT LEERMENS EENUM
ZEERIJP EESTRUM TENPOST TERLAAN IN
REIJLANDT ET IN VIERBUIREN NOBILIS ET
IUDICIS IUS HABENS PRAEFECTUS CATHARACTAE
SCARMENSIS IN CASTELLO DELFZIJLIA
HAEREDITARIUS IN CURIA HOVETMANNORUM GRONINGAE ET OMLANDIAE ASSESSOR MATRIMO
NIO CONIUNCTUS FUIT CUM GENEROSISSIMA
ET INCLITA MATRONA DOMINA IOHANNA
HORENKEN OBIJT ANNO 1724 DEN 15 IANUWA [14]
Een vertaling van deze in quasi-Latijn gestelde opsomming van alle functies van Reindt Alberda biedt het volgende: Reindt Alberda, collator en hoofdeling in Eenum, jonker en redger in 't Zandt, Leermens, Eenum, Zeerijp, Eestrum, Ten Post, Ter Laan, in Reijland en in Vierburen, erfschepper van het Scharmerzijlvest in de vesting Delfzijl, zitting hebbend in de hoofdmannenkamer van Groningen en Ommelanden, was gehuwd met de zeer aanzienlijke en doorluchte Johanna Horenken. Hij stierf in het jaar 1724, de 15e januari.
Afb. 4.
Het is aannemelijk dat de sterfdatum door een latere hand is aangebracht dan het overige deel van de tekst: de letters zijn ten dele anders van vorm, en de steenhouwer dan wel diens opdrachtgever laat nu elke poging varen om zich in het Latijn uit te drukken.
Van de hoofdtekst gescheiden door een grotendeels afgekapte maar nog juist herkenbare doodskop met gekruiste doodsbeenderen is geheel onder aan de steen de spreuk ‘MORS ULTIMA LINEA RERUM’ geplaatst.
Deze spreuk komt in Eenum ook voor op de eerder genoemde zerk voor Willem Ubbena (†1631) en is daar vrijwel zeker aan ontleend (afb. 4) [15]. Het is een citaat uit een der brieven van Horatius, zij het met een kleine variant. Horatius schrijft: ‘Mors ultima linea rerumst’, waarbij het laatste woord een samentrekking is van rerum est. De zin zonder 'est' blijft evenwel correct Latijn. De spreuk betekent: ‘de dood is de eindstreep der dingen’. Het beeld is ontleend aan de wedloop in het stadion: de startstreep, die ook finishlijn is, wordt gedurende de ronden van de wedloop meermalen overschreden, tot op zeker ogenblik de laatste ronde is afgelegd [16].
DE KWARTIERSTAAT ALBERDA-HORENKEN Bij een eerste kennismaking met de steen lijkt niets de conclusie in de weg te staan dat hij is aangebracht om de herinnering levend te houden aan Reindt (II) Alberda, heer van Eenum, zoon van Reindt (I) Alberda en Clara Jarges, echtgenoot van Johanna Horenken [43] .
Afb. 5. Wapenkwartierstaat Alberda-Horenken, geschilderd door Jan P. Herlin. Afkomstig van de borg van Eenum, nu in het bezit van de Dienst Verspreide Rijkscollecties.
Maar er is meer. Want dezelfde Reindt Alberda, wiens waardigheden in de tekst worden vermeld, laat samen met zijn vrouw ook een grootse kwartierstaat Alberda-Horenken schilderen, in de vorm van een loofboom [17]. Naast en onder de boom is de borg te Eenum afgebeeld. Van de 64 mogelijke kwartieren in de hoogste takken ontbreken er 8, omdat het wapen Van Hulten van de schoonmoeder van Reindt I niet is geschilderd en al haar voorouders dat lot delen (afb. 5) [18].
Wat schuilt hier achter? Het moet al hoogst onwaarschijnlijk worden geacht dat Reindt II, die over zijn voorgeslacht verder uitnemend blijkt te zijn geïnformeerd, niet heeft geweten uit welk geslacht zijn grootmoeder van moederszijde stamt. De gedenksteen met het wapen Van Hulten toont bovendien dat hij niet onwetend kan zijn. Als de sterfdatum inderdaad door een andere hand is ingekapt is het zelfs mogelijk dat het opschrift met de functies van Reindt al bij zijn leven is aangebracht. Het heeft er alle schijn van dat hij zijn afstamming van zijn grootmoeder Anna van Hulten niet heeft willen weten. Maar waarom prijkt het versmade wapen dan wel op zijn steen? Kan het zijn dat de steen al veel langer, in relatie met zijn vader en moeder heeft bestaan?
We zullen ons een beetje verdiepen in zijn geslacht en ons tegelijkertijd rekenschap geven van het belang dat adellijke borgbewoners in de 17e en 18e eeuw aan hun afstamming hechtten.
Afb. 6. Portret van Reindt Alberda 1662-1724. Heer van Eenum.
Afkomstig van de borg van Eenum.
DE GESLOTEN STAND DER OMMELANDER ADEL
[43]In 1686 overlijdt op haar borg te Godlinze Everdina Ubbena, weduwe van Herman Clant [19]. Van haar erft een neef, Reindt (I) Alberda, 1630-1691, de borg te Eenum met alles wat daar bij behoort [20]. Anders dan zijn tante gaat hij er wel wonen, waarschijnlijk al voor haar dood. Hij trouwt twee maal: eerst met Elisabeth Wicheringe, 1630-1656, daarna met Clara Jarges, 1635-1694 [21].
De ouders van Reindt Alberda en ook zijn vier grootouders behoren tot de bekende Ommelander geslachten, evenals die van Clara’s vader, Coppen Jarges, 1575-1642, hoofdeling te Saaksum en secretaris van Westerwolde [22]. Clara’s moeder is Anna van Hulten, geboren in 1592 te Leeuwarden en overleden in 1652. Coppen en Anna zijn getrouwd te Groningen in 1617, kort na de reductie van 1594, als de Ommelander adel nog geen gesloten stand vormt. Weliswaar is Anna's vader Lucas van Hulten een vermogend burger van Groningen en haar moeder de burgemeestersdochter Hiske Baroldes (Barels), maar de familie Van Hulten, waarvan de leden later velerlei ambten in de Stad hebben bekleed, behoort niet tot de later zo gesloten kaste van de Ommelander jonkers [23]. In 1617 speelt dat nog geen rol, en blijkbaar ook nog niet als Reindt en Clara - vóór 1662 - trouwen. Reindt Alberda overlijdt 5 november 1691 ‘nae een langduirende siekte’ te Groningen en wordt aldaar begraven [24]. Zijn weduwe sterft in 1694 [25]. Hun oudste zoon, eveneens Reindt (II) genaamd, volgt zijn vader op als heer van Eenum (afb. 6) [26]. Hij is geboren in 1662, overlijdt 15 januari 1724 ‘nae een lange en uijtterende siekte’ en wordt op 1 februari ‘s avondts tusschen 8 en 9 uir int choor van dese kecke tot Enum begraven [27].’ Zijn huwelijk met Johanna Horenken is in 1685 voltrokken. Zij leeft van 1661 tot 1708 en vindt haar laatste rustplaats in de Martinikerk te Groningen [28].
Ten tijde van dit echtpaar komt in 1704 het orgel in de kerk te Eenum tot stand [29].
Afb. 7. Orgel in de kerk van Eenum in 1704 door Arp Schnitger gebouwd.
Op de borstwering de wapens Alberda-Jarges en Horenken- Van Isselmuden.
De heraldieke versiering, met vermelding van hun namen, beperkt zich tot de wapens van de wederzijdse ouders, Alberda-Jarges en Horenken-Van Isselmuden (afb. 7) [30]. Als men in beginsel al verder heeft willen gaan, dan gebiedt het standsbesef hier halt te houden. Men schaamt zich diep voor de afstamming van niet-adellijke voorouders zoals Reindt zijn grootmoeder Anna van Hulten met haar voorzaten ongetwijfeld heeft beschouwd. Nu de Ommelander adel een selecte gesloten groep vormt, is het zonder meer tot een schande geworden een familierelatie met buitenstaanders te hebben. Vooral de mislukte poging van een groep jonkers om in 1661-1662 een formele ridderschap in te voeren heeft het standsgevoel versterkt [31]. Buiten Stad en Lande bestaan zulke ridderschappen wel. Wie als Ommelander jonker buiten de gewestelijke grenzen komt, moet in feite erkennen dat hij een onzekere status bezit. Juist die onzekerheid kan er toe hebben bijgedragen dat de jonkers zich meer en meer voor ongewenste elementen gaan afgrendelen [32]. Het kan een boeiend onderzoek zijn in het talrijker wordende aantal goede genealogieën eens na te gaan in welke tijden en in hoeverre de jonkers en freules een huwelijkspartner buiten hun eigen kring hebben gevonden [33].
Niet slechts in het heden wil men geen mésalliances, ook het verleden is er naar gemodelleerd. Wie zijn voorgeslacht heraldisch zo indrukwekkend mogelijk wenst uit te beelden (en die behoefte is ruimschoots aanwezig) maar toch geminachte voorouders heeft willen verhullen moet wel zijn toevlucht nemen tot andere, weinig kiese maatregelen.
We bezien nog eens de eerder genoemde kwartierstaat van Reindt Alberda en Johanna Horenken. De adellijke afstamming van de echtelieden is er in volle heraldieke pracht op weergegeven. Maar zeer in het oog lopend en de compositie schadend is het dat de kwartieren van Anna van Hulten hier zijn weggelaten als zijnde onbekend. Ze zijn werkelijk doodgezwegen. Dieper verloochening is nauwelijks denkbaar. Kunnen we ons voorstellen dat Reindt II opdracht zou hebben gegeven om op zijn gedenksteen toch het wapen Van Hulten aan te brengen? De hypothese dat er een steen van zijn ouders - voor welk doel dan ook gereed gemaakt - ter beschikking heeft gestaan is in ieder geval op kunsthistorische gronden niet aanvechtbaar. Bij de beoordeling hebben we rekening te houden met het artistieke vertragingseffect van de perifere ligging van Stad en Ommelanden. Als we daar minder de nadruk op leggen, dan pleiten de stijfheid van de strikjes en van de guirlandes links en rechts eerder voor een datering op het eind van de 17e eeuw dan een eindweegs in de 18e. Maar de lichtere, minder bewogen ornamentiek en de overzichtelijker vlakverdeling, die in de late 17e eeuw in de plaats komen van de kenmerken der klassicistische barok met haar zwaardere en heftiger vormentaal, blijven ook in de eerste helft van de 18e eeuw nog in zwang [34].
EEN GRAFDICHT VOOR REINDT ALBERDA [43]Bij het overlijden van Reindt II Alberda schrijft dominee Abraham Marterstek, predikant te Eenum [35], die in het overlijdensregister aan de leden van het geslacht Alberda menigmaal een in kundig Latijn gesteld getuigenis meegeeft, onder het stervensbericht [36]:
Hoc Epithapium (sic) in Defunctum Toparcham composui.
Heic Reindt Alberdae proh! mortua membra quiescunt,
Formata ex fragili pulvere, pulvis erunt.
Ast Animam capiunt Habitacula splendida coeli,
Quae Christo capiti jam sociata suo est.
Siste gradum, lector, per me condiscito, Quod sit
Vita Hominum pulvis, bulla, cinisque, nihil.
Dr. H. Schoonhoven te Westlaren is zo vriendelijk geweest voor een passende vertaling van dit gedicht te zorgen, welke met haar metrische regelval recht doet aan het origineel:
Ik heb dit grafdicht op de overleden hoofdeling vervaardigd.
Hier rusten, ach! van Reindt Alberda de gestorven leden;
uit broos stof gevormd zullen zij stof weder zijn.
Doch zijn ziel vindt haar woon in de stralende woonstee des hemels,
en verenigd is zij thans met Christus, haar hoofd.
Houd Uw tred even in, gij lezer, en wil van mij leren,
dat 's mensen leven is: stof, een waterbel, as, niemendal.
Bij de vierde regel kan worden verwezen naar de bijbeltekst Epheziërs 4: 15. Regel vijf herinnert aan oude Romeinse grafschriften, waarop de wandelaar - zoals hier de lezer - in dezelfde trant wordt toegesproken. Helaas is dit fraaie en tot nadenken stemmende gedicht niet werkelijk als grafschrift gebruikt. Reindt Alberda moet het, zoals we hebben gezien, met een opschrift van veel geringer kwaliteit doen.
EEN VERVALST ROUWBORD IN MIDWOLDE [43]Eenum vererft na Reindts dood op zijn oudste dochter Clara Alberda. Zij overlijdt in 1732, ook haar tweede man Willem Alberda van Dijksterhuis overlevend [37]. Hun dochter Susanna Johanna Alberda, 1718-1799, erft Eenum in 1744 en huwt in 1750 Willem van In- en Kniphuisen, 1700-1768, heer van Nienoort [38]. Hij is een zoon van Hendrik Ferdinand van In- en Kniphuisen en Aurelia Jarges. Zijn grootouders zijn Haro Caspar van In- en Kniphuisen en Petronella Anna Lewe, mitsgaders Schelto Jarges en Johanna Alberda [39]. En deze Schelto is weer een zoon van Coppen Jarges en Anna van Hulten, dus een broer van Clara Jarges, de vrouw van Reindt I Alberda van Eenum. Zulke verstrengelingen zijn bij de gewilde beperkte huwelijkskeus verre van zeldzaam.
De zestien kwartieren van Willem van In- en Kniphuisen zijn in werkelijkheid:
Kniphuisen
Lewe
Jarges
Alberda
Freitag
Hooftman
Van Hulten
Ubbena
Amelunxen
Coenders
Entens
Schatter
Haren
Roltman
Roltman
Coenders [40]
Afb. 8. Rouwbord voor Willem van In- en Kniphuizen, overleden 17 maart 1768, in de kerk van Midwolde (Westerkwartier).
DE HOOGHWELGEBOOREN HEER WILLEM BARON VAN IN- EN KNIPHUISEN, HEER VAN DE NYENOORTH EN DES LANDS VREDEWOLD, EENUM EN AEIKEMA, MEDE GEDEPUTEERDE STAAT VAN DE PROVINCIE VAN GRONINGEN EN OMMELANDEN, GRIETMAN VAN NYESLOTER ZYLVEST ETC. ETC. ETC. AETATIS SUAE 67, 11 MAAND, 17 DAAGEN. OBIIT 17 MAART 1768.
Wapen: Von Inn- and Kniphausen. Schildhouders: twee ten dele omziende gouden leeuwen.
Tot de nagedachtenis van Willem - die met zijn vrouw Susanna op Nienoort is gaan wonen, al brengen ze jaarlijks nog wel enige tijd in Eenum door - wordt in de kerk van Midwolde een rouwbord opgehangen (afb. 8) [41]. Maar ook de adeltrots van de heren en vrouwen van de Nienoort verdraagt het niet in de schaduw van het fraaie marmeren grafmonument te prijken met de kwartieren Van Hulten en Barels.
Wat te doen? Men heeft een oplossing gevonden die sierlijker, maar tegelijk misleidender is dan die op het wapenbord Alberda-Horenken. De kwartieren van de moeder van de overledene, Aurelia Jarges, worden in plaats van met de kwartieren van haar vader Schelto aangevuld met die van haar grootvader Coppen Jarges, en zo kan het voorgeslacht Van Hulten worden omzeild.
Aldus zijn op het rouwbord als moederlijke kwartieren aangebracht:
Jarges
Alberda
Froma
Ompteda
Heeralma
Uiterwijck
Ter Lane
Harsens
Evenmin als de weglating van de wapens op het wapenbord Alberda-Horenken kan deze camouflage te Midwolde moeilijk per abuis tot stand zijn gekomen. Immers zijn deze zelfde acht kwartieren bekend van de grafzerk van de zuster van Coppen Jarges, Bawe Jarges, die in 1654 overlijdt en in de kerk van Baflo is begraven [42].
Nu is gebleken dat de kwartieren op een rouwbord zijn vervalst, kan men zich afvragen hoe het met de overige wapenborden is gesteld. En met deze vraag komt weer een plan ter tafel dat al omstreeks 1935 bij de Rijksarchieven is besproken: een kritisch onderzoek van alle kwartieren op rouwborden, wapenborden, grafzerken, klokken, orgels enzovoorts, die in Groningen en ook daarbuiten bekend zijn.
Bronvermeldingen en noten: [1] "op Eenums hoge berg/dat moet een jeder weten/Daar woont | raar gezel/1 Meesler der Poëten ( ). Olipodrigo, dat is: ‘t Malle-kostersboekje, K. ter Laan, ed. (Zutphen, 1933) p. 135-136.
[2] Zie voor een beschrijving van de kerk: M. D. Ozinga, Oost Groningen, De Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, deel VI, De Provincie Groningen, eerste stuk ('s Gravenhage, 1940) p. 229-231.
[3] Over de geschiedenis van de borg en zijn bewoners: Jb. Vinhuizen, "Het Huis te Eenum", Maandblad Groningen, V (1923) 201-210; W. J. Formsma, R. A. Luitjens-Dijkveld Stol en A. Pathuis, De Ommelander Borgen en Steenhuizen (Assen, 1973) 93-96.
[4] A. Pathuis, Groninger Gedenkwaardigheden, Teksten, wapens en huismerken van 1298-1814 (Assen-Amsterdam. 1977) nr. 1086.
[5] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 1088.
[6] In Bestek en voorwaarden voor een nieuwe kap op de kerk, d.d. 21 mei 1845. is nog sprake van "het thans bestaande halfronde gedeelte der muur, lang in omtrek plm. 12 m," waar de vormgeving van de kap blijkens de voorschriften zich naar zal moeten richten. In Bestek en voorwaarden voor een verplaatsing van het meubilair (preekstoel, doophek en een deel van de banken), d.d. 9 oktober 1845, wordt gesproken van een “nieuwe muur (….) in het oosteinde der kerk (… )." Blijkbaar zijn de plannen gedurende de werkzaamheden gewijzigd. Archief Kerkvoogdij Zeerijp-Eenum.
[7] Pathuis, Groninger Gedenkwaardigheden, nrs. 1094 en 1095. Zie over Willem en Reint Ubbena: Vinhuizen. "Eenum", 202-205.
[8] Vriendelijke mededeling van Ing. W. van der Veen te Groningen.
[9] Bestek en voorwaarden d.d. 9 oktober 1845 schrijven voor: “Binnen het kerkgebouw (……) de zich aan de zuidmuur bevestigde predikstoel voorzigtig zoo mogelijk in zijn geheel los te maken. en in het oosteinde der kerk. op eene van steen gemetselde, en met beste schelpkalk en cement bepleisterde pedestal of voetstuk te plaatsen (……).”
[10] Ozinga spreekt dan ook van een “eenvoudigen graf- of gedenksteen": Ozinga. Oost Groningen. 231.
[11] De schetsen bevinden zich in de Genealogische Verzameling 7 (Alberda). Rijksarchief Groningen.
[12] In opdracht van de Stichting Oude Groninger Kerken. onder directie van het Bureau voor Architectuur en Stedebouw Ir P. B
Offringa te Groningen. door A. Stamhuis, aannemer te Loppersum.
[13] In de vloer van het koor der kerk van Leegkerk ligt een oblong bewerkte grafzerk voor de predikant Johanes Schroederus (†1616) en zijn vrouw Margret Benen (†1623): hiervoor is evenwel een van de vroegere altaarstenen gebruikt: Pathuis. Gedenkwaardigheden. nr. 2162.
[14] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 1101.
[15] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 1094.
[16] Horatius. Epislula I, 16, 79 (vriendelijke mededeling van Dr. H. Schoonhoven te Westlaren) Latijnse schrijvers waren niet zeldzaam in de bibliotheken der borgbewoners: zie: H. Feenstra. De bloeitijd en het verval van de Ommelander Adel 1600-1800 (Diss. Rijksuniversiteit Groningen 1981) 130.
[17] De kwartierstaat bevindt zich ten huize van Jhr. Drs. P. C. W. Alberda van Ekenstein te ’s Gravenhage, zulks in bruikleen van de Dienst Verspreide Rijkscollecties. cat. nr. C 707. Het paneel is gesigneerd Jan P. Herlin. Zonder lijst meet het 1,13 x 1,44 m. Andere werken van Herlin zijn niet bekend. Blijkens hel zeer primitieve karakter van het schilderwerk mag niet worden uitgesloten dat hij een decoratie- of huisschilder dan wel een amateur is geweest. Ook andersoortige naspeuringen naar Herlin bleven vrijwel vruchteloos: hij komt slechts voor in hel fichier van de Bibliothèque Wallone: "anno 1720 mentionné dans les resolutions des Bourgemestres de Groningue Jean Philippe Herlin ou de Herlin. fils de Jean, peintre.” Het is aannemelijk dat hij stamt uit de omstreeks 1590 uit Vlaanderen uitgeweken familie Herlin. die zich later in Ostfriesland vestigde. Vriendelijke mededelingen van C. W. Delforterie en N. Plomp. Conservatoren van het Centraal Bureau voor Genealogie te ’s Gravenhage, van Jhr. F. G. L. O. van Kretschmar, directeur van de Stichting Iconographisch Bureau te ’s Gravenhage, en van Mej. drs. C. J. A. Wansink van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie.
[18] Het wapen Van Hulten is: In zilver een rode dwarsbalk, vergezeld van drie rode molenijzers (2-1).
[19] Vinhuizen. "Eenum", 205; T. W. Siertsema. "Ubbena". De Nederlandsche Leeuw. LXXXIV (1967) kol. 126-133, hier kol. 131; Formsma. Borgen 136, Feenstra, Ommelander Adel, 339-340.
[20] Formsma, Borgen, 93; Feenstra. Ommelander Adel, 141.
[21] Rijksarchief Groningen, Genealogische Verzameling 280 (Alberda); Vinhuizen, "Eenum". 205; Feenstra, Ommelander Adel, Stamtafel 1. De Alberda's.
[22] B.v.B. (=M.A. Beelaerts van Blokland). „Jarges“, Nederlands’s Adelsboek, XLI (1943-1948) 74-78, hier 76; Formsma, Borgen, 338; Feenstra, Ommelander Adel, Stamtafel 11, De familie Jarges.
[23] C. H, van Hulten, "Van Hulten", Bijblad van de Nederlandsche Leeuw, III (1960) 64-77, hier 65-66.
[24] Kerkeboek Eenum: Rijksarchief Groningen. Doop- en trouwboeken LVIII, 39 (verder vermeld als DTB).
[25] Rijksarchief Groningen, Genealogische Verzameling 280 (Alberda); Vinhuizen, "Eenum", 206.
[26]Vinhuizen, "Eenum", 206; Feenstra, Ommelander Adel, 142.
[27] DTB, LVIII, 42.
[28] Op 17 maart 1708 werd zij "des avonts roustatig in Martini kerke begraven sijnde onder het gevolg Sijn Furstelike Doorluchtigheit de Heer Prince van Nassau Stadhouder deser provincie", DTB, LVIII, 40 verso; zie ook: H L. Hommes, "Bijdragen tot genealogieën van oude adellijke geslachten in Stad en Lande, IX, 17, Horenken", De Nederlandsche Leeuw, LXXI (1954) kol. 299-314, hier kol. 307.
[29] Het orgel werd gebouwd door Arp Schnitger; zie: Arp Schnitger (1648-1719) en zijn werk in het Groningerland, H. A. Edskes, Renske Koning en H. F. W. Kruize, red. (Groningen, 1969) 96-97; Gustav Fock, Arp Schnitger und seine Schule (Kassel, 1974) 243.
[30] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 1089
[31] N. Tonckens, "De kaart van de gebroeders Coenders en de plannen tot oprichting van een Ommelander ridderschap in de 17e eeuw", Groningse Volksalmanak 1961, 20-48; Formsma, Borgen, 28-34; Feenstra, Ommelander Adel, 108-117, met daarbij Bijlage 27, 408-409.
[32] Feenstra, Ommelander Adel, 111.
[33] Zie de lijst van genealogieën in Formsma, Borgen, 556-558. Een eerste aanzet tot het hier bedoelde onderzoek is gedaan door Feenstra, Ommelander Adel, 116-117, met daarbij Tabel 14, 362 en Bijlage 28, 410-415.
[34] Vriendelijke mededelingen van Drs. J. J. Falize en Drs. C. P. J. van der Ploeg, beiden te Groningen.
[35] Abrahamus Marterstek, predikant te Saaksum 1681-1686, te Eenum 1686-1741, aldaar op 86-jarige leeftijd overleden. Hij was een neef van de bekende Abraham Trommius. DTB LVIII. 1 en 44; ook; W. Duinkerken. Sinds de Reductie van Stad en Lande (Andijk-Ezinge, 1969) 126.
[36] DTB LVIII, 42-42 verso.
[37] Vinhuizen, "Eenum", 208; Formsma. Borgen, 93.
[38] Vinhuizen, "Eenum", 208; W J. J. C Bijleveld, "Genealogie van het geslacht von Innhausen und Knyphausen in de Nederlanden", De Nederlandsche Leeuw, LIII (1935) kol. 162-171, hier kol. 168; Formsma, Borgen, 96; Feenstra, Ommelander Adel, 145, en Stamtafel 10, De Van In- en Kniphuisens.
[39] Bijleveld., “Von lnnhausen”, kol.166-168.
[40] De acht kwartieren van Aurelia Jarges kunnen worden opgebouwd met behulp van: Siertsema. “Ubbena”., kol. 131-132; Beelaerts, "Jarges", 76.
[41] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 2723.
[42] Pathuis, Gedenkwaardigheden, nr. 725; vergelijk H. L. Hommes, "Bijdrage voor een genealogie Ompteda", De Nederlandsche Leeuw, LVI1l (1940) kol. 125-132, hier kol. 127.
[43] De onderstaande tekst is overgenomen van een publicatie van de Stichting Oude Groninger Kerken, publicatie 28, november 1982. A. Pathuis en H.G. de Olde. Laatst bijgewerkt 20 febr. 2007. Ook de afbeeldingen zijn hieraan ontleend.
- GDW. Pathuiis/Alma. Groninger Gedenkwaardigheden.
- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Rijksmonumentnr. 40300)..
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
